Həm cəmiyyətimiz üçün, həm də qlobal fəlsəfi məfkurə üçün gündəmdə duran fundamental mövzulardan biri, yəni imanla biliyin, dinlə elmin qarşılıqlı münasibəti barədə danışmaq olduqca mühümdür. Bizim öhdəmizə düşən budur ki, qeyd olunan məsələni İslam dini perspektivindən tədqiq edək. Bu sahədə keçmişdəki nəaliyyətlərlə yanaşı, barəsində çox da danışmaq istəmədiyimiz səhvlərimizi də etiraf etməli olacayıq. Çünki, keçmişdən ibrət almasaq, gələcəkdə eyni səhvləri buraxmaq ehtimalı çoxalacaq. Çıxışıma Qurani-Kərimin ayələri ilə başlamaq istərdim.

“Zümər” surəsinin 9-cu ayəsində buyurulur:«De ki, bilənlərlə bilməyənlər eyni ola bilərmi?! Yalnız ağıl sahibləri ibrət alarlar».

“Mücadilə” surəsinin 11-ci ayəsində isə: «Allah iman gətirənlərin və elm bəxş edilmişlərin dərəcələrini yüksəldər. Allah əməllərinizdən agahdır», - buyurulub.

Hər iki ayəyə nəzər saldıqda, ilahi vəhyi dolğun anlamaq, davranış və həyat tərzində təkamül etmək, bununla da yüksək mənəvi zirvələri fəth etmək üçün elmin müstəsna rolunu görürük. Qurani-Kərim bütün insanların dilindən, cinsindən, irqindən asılı olmayaraq bərabər olduğunu elan etdiyi halda, təqvalı və elmli insanları istisna edir. Deməli, insanın öz yaradılış hədəfinə çatması, “Allahın yer üzündəki xəlifəsi” statusuna yüksəlməsi bu iki yoldan keçir – təqva və elm. Quran imanla elmi qarşı-qarşıya qoymur, əksinə imanı mənəviyyatla elmin birgə səmərəsi kimi təqdim edir. Bu cəhətdən İslam dinində, digər mədəniyyətlərdə, xüsusən xristian mədəniyyətində olduğu kimi, elm və iman antinomiya kimi deyil, səbəb-nəticə kimi qəbul olunmaqdadı. İman elmlə təqvanın vəhtədindən doğur, mənəviyyatla savadın artması ilə təkmilləşir. Buradan da bəlli olur ki, İslam nə Modern təfəkkürdə olduğu kimi elmi ali hədəf səviyyəsinə ucaldır, nə də Postmodern təfəkkürdə olduğu kimi elmi subyektiv bilik səviyyəsinə kimi alçaldır. İslam üçün həqiqət obyektivdir, deməli o həqiqətin təzahürü olan elm də obyektivdir. Habelə, əsas məqsəd insanın Allaha qovuşacaq qədər mənəvi təkamülüdür deyə, elm və texniki proqress bu hədəfə aparan mühüm bir vasitədir, özü özlüyündə müstəqil bir hədəf deyil.

İslamın elmə münasibətini güclü bir işıq mənşəyinin misalı kimidir. Əgər elm özü özlüyündə hədəfə çevirilərsə, insan sanki işıq mənşəyinə baxar və gözü kor olar. Yox, əgər ilahi mərifət üçün bir vasitəyə çevirilərsə, o zaman işıq mənşəyin özünə yox, onun aydınlatdığı yola baxar. Bəzi dini mənbələrdə elmin mənəvi hicab kimi göstərilməsi də, elmə belə bir səhv yanaşmanın mümkünlüyünə işarədir. Qurani-Kərimdə Həzrət Musa (ə) ilə Fironun dialoqu zamanı, Fironun sehrbazlara müraciət etməsi hadisəsi yad edilir. Musanın möcüzəsi müqabilində sehrbazlar sehr göstərib Musanı gülünc duruma salmalı idilər. Lakin, sehrbazlar Musanın möcüzəsinin xariqüladəliyini görüb ona iman gətirdilər. Maraqlıdır ki, əslində o insanlar sehrbaz deyil, alim idilər. Onlar insanların cəhalətindən istifadə edərək, öz elmi bacarıqlarını Fironun despotik sisteminə bəraət qazandırmaq, ictimai rəyin yanlış səmtdə inkişaf etdirmək, Fironun tanrı olması etiqadını möhkəmləndirmək üçün istifadə edirdilər. Bu elm insanların, necə deyərlər, kor olması üçün istifadə olunduğu üçün Allah-Təala onu sehr, alimləri isə sehrbaz adlandırır. İnsanlara xidmət etməyən, mənəvi inkişafın qarşısını almaq üçün elmdən sui-istifadə Quran tərəfindən ağır günah kimi təqdim olunur. Bununla belə Allah elmə, həyat yoluna işıq saçan həmin nur mənşəyinə o qədər əhəmiyyət verir ki, elmə yiyələnmək dinimizdə ibadət qədər vacib buyurulub. Peyğəmbərdən (s) nəql olunan hədislər müsəlmanları elmə yiyələnmək üçün bütün ömrü sərf etməyə, uzaq yolları qət etməyə, alimlərə ehtiram göstərməyə, hətta ruzinin dərdini çəkməməyə çağırır. Hədisi-şərifdə alimin ruzisinin Allahın öz öhdəsində olduğu buyurulur. İslam dini alimin qələminin mürəkkəbini şəhidin qanından üstün tutur. Bir alimin ölümünü bir xalqın ölümündən daha ağır itki hesab edir. Deyilənlər, bir daha elmin əhəmiyyətini vurğulamaq üçündür.

Lakin, qarşımıza elm dedikdə nəyin nəzərdə tutulması barədə sual çıxır. Bu sual həmişə öyündüyümüz İslam sivilizasiyasının intibah dövrü barədə təfəkkürlərə vadar edir bizi. İmam Sadiqin (ə) imaməti dövründə, xilafətdə böyük tərcümə hərəkatı başladı. Müsəlmanlar ərəb dilinin qrammatikasını və leksikasını təkmilləşdirməklə yanaşı, fars, hindi, suryani, qibti, yunan dillərini öyrənirdilər. Dil bilikləri onların qarşısında böyük imkanlar açırdı. İslam aləmində ilk filosof kimi tanınan Kindi, öz elmi fəaliyyətini tərcüməçilikdən başlamışdı. Həmin dövrdə elə bir elmi sahə yox idi ki, müsəlmanlar ona üz tutmasın. Bir çox müasir humanitar, texniki və təbii elmlərin əsasını müsəlmanlar qoymuşlar. Bir çox elmi sahələri yunan, iranlı, çinli və romalılardan əxz edib təkmilləşdirmişdilər. Lakin, bu intellektual oyanışın yanlış məcraya getməməsi üçün İslamın epistomoloji nəzəriyyəsinə ehtiyac var idi. Beləki, IX əsrin əvvəllərində elmə böyük rəğbət bəsləmiş və özü də astronom olmuş, hətta Xeops ehramına daxil olmağa cəhd göstərmiş xəlifə Məmun Bağdadda Beytül-hikmət adında bir universitet təsis edir. Əslində o, Sasanilər zamanı İran imperiyasının elmi mərkəzi olan Cündişapur akademiyasını Bağdada köçürmüş və adnı dəyişmişdi. Cündişapur isə zərdüştilər və xristian qnostiklərinin mərkəzi sayılırdı. Təbii ki, bu dünyagörüşünə sahib olan müəllim heyətinin Bağdada köçməsi və müsəlman tələbələrə dərs deməsi yeni dialoqa yol açmaqla yanaşı, İslama zidd təfəkkürün də geniş yayılmasına səbəb olmuşdu.

İntellektual oyanışın bəzən İslam dünyagörüşündən yayınmasının ən bariz nümunələrindən biri zənadiq hərəkatı idi ki, onun üzvləri materialist və ateist dünyagörüşünə yiyənəlirdilər. Zənadiq, yəni zındıqlar, sapqınlar hərəkatının nümayəndələrinin əsas problemi özünəməxsus epistomiloji bazaya malik olmamaları idi. Onlar sadəcə olaraq bəzi qədim mütəfəkkirləri təqlid edir, oxuduqlarını təhlilsiz qəbul edirdilər. Zənadiq çoxlu dil bilgiləri və məlumatlı olmaları ilə öyünür, Məkkə və Mədinə hərəmində açıq aşkar Allahı inkar edirdilər. Bununla belə, onların cavablarını verən, elmi müstəvidə onları məğlub edən, bilikləri ilə onlarda heç də geridə qalmayan alimlər də var idi. Bu alimlər çoxluqda idi. Bu epistomoloji silahı müsəlman alimlərinə verən İmam Sadiq (ə) oldu. Özünün Mədinə və Kufədəki elmi akademiyalarında İmam Sadiq (ə) dörd mindən çox tələbə yetişdirmişdi. Bu akademiyaların məzunları kəlam,irfan, fiqh, təfsir, hədis, dilçiliklə yanaşı, müasir dillə desək “sekulyar” sayılan fəlsəfə, politologiya, tibb, kimya, riyaziyyat, astronomiya, tarix sahələrində də uğurlar əldə edirdilər. Elə bircə Cabir ibni Həyyanı misal çəkmək kifayətdir ki, kimya elminin banisi hesab olunur. İmamın digər adlı-sanlı şagirdi olan Hişam ibni Həkəm isə fəlsəfə sahəsində böyük alimlərdən sayılırdı. İmam Sadiqin (ə) fiqh, yəni hüquq sahəsində yetişdirdiyi tələbələr isə İslam sivilizasiyasının hüquqi bazasının qorunmasında müstəsna rol oynayıblar. İmam Sadiqdən (ə) sonra bu işi İmam Museyi-Kazim (ə) davam etdirdi. Burada bir məsələ var ki, onu qeyd etmək zəruridir. O zamanlar elm bu gün olduğu kimi çox şahələrə ayrılmamışdı. Ona görə, müasir dövrdə ayrıca fənn sayılan bəzi elm sahələri başqa elmin tərkibində öyrənilirdi. Məsələn, biologiya, kimya və fizikanı kəlam və ya fəlsəfənin daxilində öyrənilirdi. Bu səbəbdən də, İslam alimləri geniş ensiklopedik biliklərə malik idilər. Misal üçün Cahizi çəkmək olar ki, kəlamçı olduğu halda heyvanların təsnifatını vermiş və biologiya elminin inkişaf etdirmişdi.

Bununla belə, müsəlman elmi dairələri bir neçə cərəyan arasında parçalanmaq məcburiyyətində idilər. Birinci dəstə, görkəmli fransız şərqşünası Anri Korbinin təbiri ilə desək, hərifçilər idilər. Bu dəstə hesab edirdi ki, elm yalnız Quran və hədisin zahiri izahı ilə çərçivələnməlidir. Bu dəstə üçün Quran ayələri və hədislər həmişə zahiri mənada başa düşülür, onun təvili, məna şərhi heç cür qəbul edilmirdi. Bu səbəbdən onların təfəkküründə elm yalnız fiqh və kəlamdan və onların tədqiqatı üçün yardımçı olan ərəb qrammatikası və rical olmalı idi. Kəlamda əşəri təriqəti, fiqhdə isə zahiri məzhəbi bu dünyagörüşünün ən bariz nümunələridir. Bu cərəyanın özəlliyi o idi ki, onlar İlahi sözün nə dərinliyinə varmaq, nə də zahiri formasından kənara çıxmaq istəyirdilər.

Bu dəstəyə müxalif olan və şərti olaraq filosof adlandırılan dəstə isə, əksinə elmi daha geniş mənada başa düşürdülər. Onlar üçün Quran və hədis heç bir qaydaya riayət olunmadan sərbəst şərh edilir, hətta bəzən sıradan bir mətn hesab olunurdu. Bu onunla nəticələndi ki, bəzi filosoflar özlərini peyğəmbərdən üstün sayır, bir sıra xürafi inanclar isə elm dərəcəsinə yüksəlirdi. Onlardan biri Qərbdə Razes kimi tanınan Məhəmməd ibni Zəkəriyyə Razi idi ki, öz fikirləri ilə Fərabi başda olmaqla bir çox mütəfəkkirlərin ciddi tənqidinə səbəb olmuşdu. Bu cərəyanın digər nümunəsi mötəziliyyə hərəkatı idi. Mötəzililərin özəlliyi o idi ki, onlar yunan fəlsəfəsinin metodologiyasını əxz etmiş və onu İslam kateqoriyalarına uyğunlaşdırmaq istəyirdilər.

Birinci dəstə konkretikada ilişdiyi kimi, ikinci dəstə yalnız abstraksiyaya üz tuturdu. Lakin bunların arasında elə bir cərəyan da var idi ki, istənilən elmin həqiqət bəyənnaməsi olan Quranın şərhi kimi başa düşürdülər. Bu üçüncü dəstə üçün bütün idrak və təhqiqat sahələri elm sayılır, hər hansı bir fikrin elmi sayılması üçün metodoloji əsaslar qəbul olunur, hər elm də ilahi mərifəti artıran, yəni Quranın missiyasına dəstək verən bir vasitə sayırdılar. Bu dəstə ağıl naminə vəhydən, vəhy naminə ağıldan imtina etmirdi. Vəhylə ağılı bir birini tamamlayan idrak mənbəsi kimi qəbul edirdilər. Əfsuslar olsun ki, üçüncü dəstə daim elm meydanında ilk iki dəstənin kölgəsndə qalırdı. Müasir dillə desək, o zamanın meynstrimini ilk iki dəstə təşkil edirdi. Nə qədər ki, onlar arasında qarşıdurma var idi, müəyyən qədər elmi həyatda canlanma müşahidə olunurdu.

Lakin, mötəzili və əşəri qarşıdurması intellektual canlanmadan daha çox siyasi repressiyaların artmasına səbəb oldu. İmam Məhəmməd Təqinin (ə) dövründən başlayaraq Abbasi xəlifələri dövlətin rəsmi ideologiyasını tez-tez dəyşiməyə başladılar. Bir xəlifə taxta çıxdıqda mötəzililəri dəstəkləyir, bu fəlsəfi baxışı rəsmi elan edir və əşəriləri təqib edirdi. Növbəti xəlifə isə əşəriliyi rəsmi ideologiya elan edib mötəzililəri repressiyaya məruz qoyurdu. Bütün bunlar bəzi alimlərin öz elmi rəqiblərinə qalib gəlmək üçün siyasi intriqalara bulaşmasından irəli gəlirdi. İmam Təqiyə (ə) qədər intellektual mübadilə və mübahisələrin olduqca açıq və tolerant bir mühitdə getdiyini müşahidə edirdikdə, bndan sonra intellektuallarla siyasətçilər öz mənfəətləri naminə siyasi oyunbazlığa əl atdılar. Nəticədə uzun müddət İslam aləmində, nəinki dini, hətta elmi baxışlar siyasi repressiyalara səbəb olurdu. Bu bir daha onu göstərir ki, elm insanlara və insanlığa xidmət etməsə, insanlığın düşməninə çevirilir. Tarix də müsəlman sivilizasiyasını buna görə cəzalandırdı: bu qarşıdurmalar və çaxnaşmalar nəticəsində hərifçilər, zahirpərəstlər qalib gəldilər və intibah dövrü bitdi. O zamandan bütün elmlərin hədəfi şəriət məsələlərini dəqiqliklə yerinə yetirmək oldu, insanın intellektual inkişafı yox. Belə demək olarsa, İslam ümməti elmsiz təqvaya üz tutdu.

XIII əsrdən sonra İslam aləminin elmi mühiti əsasən intibah dövrünün intellektual binasının xarabalığına bənzəyirdi. İnsanların elmə rəğbətsizliyi, elmlə məşğul olmağın maliyyə çətinlikləri yaratması, hərbi münaqişələr, siyasi rəhbərliyin elmə az diqqət yetirməsi, ehkamçılıq ruhiyyəsi, elmi mərkəzlərin və dözümlüyün süqutu, elmi yeniliklərin epizodik xarakter daşıması uzun əsrlər boyu İslam sivilizasiyasının xüsusiyyətinə çevirildi. Bunun əksi olaraq Qərb dünyasında Rene Dekartın idrakın nəzəriyyəsi barədə söylədikləri kartezianlığın geniş yayılmasına və Modern paradiqmanın yaranmasına səbəb oldu. Modernizmin uğuru ilk növbədə sistemli idrak nəzəriyyəsinə malik olmasından isərli gəlirdi. Belə bir sistemli nəzəriyyə isə İslam aləmində mövcud deyildi. İslam mütəfəkkirləri əsasən ənənəvi dövrün baxışlarını əks etdirən müxtəlif arxaik epistomoloji dayaqlara söykənirdi. O dönəmdə idrakın mənşəyinin nə olması ilə bağlı debatlar gedirdi. Ehkamçılar vəhyi, filosoflar ağılı, sufilər isə mükaşifəni qabardırdılar. Sufilik nisbətən yeni bir hadisə olduğu üçün dəbdə sayılan cərəyana çevirilmişdi. Ehkamçılar isə hakim təbəqənin xidmətində idi. Fəlsəfə isə seçilmiş insanların imtiyazı sayılırdı. Bu cərəyanlar arasında daim qarşıdurma yaşanırdı. Sufilər ağıla və vəhyə öz subyektiv mükaşifələri prizmasından yanaşaraq bəzən məntiqə və Qurana zidd fikir söyləyirdilər. Bu isə xurafatın yayılmasına səbəb olurdu. Ehkamçılar ağılı və mükaşifəni Allah kəlamının düşməni sayıb, inkarçı mövqedə dururdular. Bu isə azad elmi mühitin boğulmasına səbəb olurdu. Azsaylı filosoflar isə mükaşifəni xəstə fantaziya, şəriəti isə mədəniyyətsiz və savadsız insanların tərbiyyələndirilməsi metodu hesab edirdilər. Bu isə əxlaqi psinsiblərin tapdlanması və elmin inhisara düşməsinə səbəb olurdu. XVI əsrin sonları XVII əsrin əvvəllərində durumu dəyişmək cəhdi göstərildi. Beləki, Molla Sədra vəhy, ağıl və mükaşifənin üçünün dəbir birini tamamlayan idrak mənşəyi kimi qeyd edərək, faktiki olaraq yeni bir paradiqmanın əsasını qoydu. Molla Sədranın mütəaliyə fəlsəfəsi Qərbin Modern epistemologiyasına alternativ idi. Lakin, intellektual mühitin acınacaqlı duruma düşməsi İslam sivilizasiyasının driçəldicisi ola biləcək bu alimi və onun baxışlarını kölgədə qoydu.

XIX əsrdə müsəlman coğrafiyasının Qərbin müstəmləkəsinə çevirilməsi ilə, elmsiz dinin bütün çirkinlikləri üzə çıxdı. Müsəlman cəmiyyətinin mübarizə əzmi də var idi, qüurur da var idi, təqvası da. Ona görə Qərbin istilası sırf hərbi və ya dini xarakter daşısa idi, səlib yürüşləri dövründə olduğu kimi, müsəlmanlar adekvat reaksiya verə biləcəkdilər. Lakin Qərb dövlətlərinin hərbi hücumunun arxasında müsəlmanların neçə əsr öncə unutduğu elm dururdu. Müsəlman gəncləri və ziyalıları Qərbdə elmi-texniki inkişaf gördülər və şüuraltıda da olsa Qərbə xilaskar kimi baxdılar. Məhz bu incə nöqtə müsəlman cəmiyyətinin süqutuna, süstlüyünə və istila olunmasına səbəb oldu. Müsəlmanların Qərbin elmi müqabilində qoyacağı bir şeyi yox idi. Getdikcə bu durum daha da dərinləşdi. Hansı müsəlman ölkəsinin müstəqi olacağı, hansı sərhədlərə malik olacağı, hansı siyasi partiyaların fəaliyyət göstərəcəyi, hansı siyasi sistemin qurulacağını, hansı qanunların qəbul olunacağını belə müsəlmanlara mədəni üsullarla diktə edirdilər. Müsəlman cəmiyyəti təqlidçiliyə alışdı. Lakin, bu gün tarix bizə ikinci şans verməkdədir. Əfsuslar olsun, bu şans da müsəlmanların xidməti deyil. Qərbdə düşüncə böhranı yarandı, Postmodernin kütləvi inkarçılığı bütün sosial və mədəni konstruksiyaların fundamentini darmadağın etdi. Qərb dəyərsizlik və sistemsizlik dövrünə qədəm qoymaqdadır. Bu isə qeyri-Avropa mədəniyyətlərinin, o cümlədən İslamın özünü doğrultması üçün bir şansdır. Bu şansdan istifadə etməyin yeganə yolu isə, təqva ilə elmi birləşdirməkdir.

Hacı Şahin Həsənli
“Din və elm münasibətləri” tədbirində çıxış