Noyabrın 29-u hacı Şahin Həsənli DQİDK, QMİ və Mətbuat Şurasının birgə layihəsi əsasında jurnalistlər üçün "Milli-mənəvi dəyərlər və KİV" mövzusunda təşkil olunan treninqdə çıxış edib. Çıxışın stenoqrammını Sizə təqdim edirik.

Din və müasirlik mövzusunun daim maraq doğmasının səbəbi, dinin mühafizəkarlığın, adət-ənənələrin keşikçisi kimi çıxış etməsidir. Bu isə öz növbəsində dinlə adət-ənənənin bir birinə bağlı olmasından, ənənəvi cəmiyyətin özəlliyi kimi dini dünyagörüşünün, tanrımərkəzçiliyin olmasından irəli gəlir. Din və müasirliyi antinomiya kimi qoymaqla, əslində mövzunu sətiraltı mənada mühafizəkarlıq və müasirlik kimi tərcümə edə bilərik.

Lakin, məsələ göründüyü kimi asan deyil. Başlıca səbəb odur ki, ənənəvi dünyagörüşü din formalaşdırmır, əksinə din zamanın düşüncə paradiqmaları çərçivəsində başa düşülüb. Məsələn, İslam zühur etdiyi dönəmdə peyğəmbərimiz (s) quldarlığı ləğv etmədi, qullara hüquq verdi, onların şəxsiyyətini tanıdı və onların könüllü şəkildə azad edilməsinə təşfiq etdi. Bir çox imamlarımız kənizlərin övladları idi ki, bu da qullarla azad insanlar arasında fərqlərin tədrici aradan aparılmasına yönəlik bir addım idi. Nə üçün quldarlıq bir anda ləğv edilmədi? Çünki, bu ictimai həyatın hər bir tərəfi quldarlığa söykənirdi, onun qəfildən ləğv edilməsi hamının ziyanına işləyəcək inqilabi hərəkət olacaqdı. Özünə yer tapa bilməyən, bir fəqir və kimsəsiz ordusu formaşalacaqdı ki, onlar özləri də, bütövlükdə cəmiyyət də ciddi sosial, iqtisadi və siyasi problemlərlə üzləşəcəkdi. Biz Rusiyada bolşevizmin fəsadlarından danışırıq, lakin ona rəvac verən istehkamçılığın ləğvini görmürük. Cəmiyyət, kəndlilərin özləri azadlığa hazır olmadığı bir halda onlara bir anda azadlıq verildi. Lakin, bu addım mütərəqqi olduğu üçün onu bolşevizimlə əlaqələndirmək istəmirik. Quldarlığın tədrici ləğvinə yönəlmiş dini göstərişlər müasir dillə desək, bolşevik təfəkkürünün qarşısını almaq məqsədi güdürdü. Odur ki, cəmiyyətin o zamankı düşüncə səviyyəsinə və hazırlığına görə dinimiz quldarlığı bir anda ləğv etmədi. Lakin, bu o demək deyil ki, İslam dini quldarlığın tərəfdarıdır. Əksinə, cəmiyyət quldarlığın ləğvinə hazır olduqdan sonra bu adət qadağan edildi.

Digər məsələ isə, din və cəmiyyət mövzusundakı nəzəri bəhslər Qərb sosiologiyası və antropologiyası müstəvisində araşdırılıb, Qərbin tarixi təcrübəsinə dayanıb. Bu isə xristianlıqla digər dinlərin eyniləşdirlməsi və qərb dünyagörüşünün universallaşması ilə səciyyəvidir. Hərçənd, cəmiyyətlər fərqli olduğu kimi, dinlər də fərqlidir. Buna görə mövzumuzun "İslam və müasirlik" kimi darlaşdırılması durumu bir qədər asanlaşdırır və aydınlaşdırır. Təsəvvür edin ki, İslam dinində kilsə məfhumu olmayıb. Ruhaniyyət xüsusi və qapalı bir təbəqə olmayıb, keşiş anlayışı olmayıb. Bu İslam dünyasında Qərb anologiyası ilə reformasiya hərəkatını və ondan doğan burjua inqilablarını mümkünsüz edirdi. Lakin, bəzi təhqiqatçılar bu özəlliyi gözardına vuraraq “niyə müsəlman aləmində kapitalist münasibətlər və respublikaçılıq gec formalaşdı” deyə bir sual verirlər. Hərçənd, bu sual kökündən yanlışdır. İslam dünyasında mövcud olan feodal münasibətlər Avropadakından xeyli fərqlənirdi. Burada Roma papasının siyasi hakimiyyət uğrunda savaşı olmayıb. Kralların papanın nüfuzundan qurtulmaq üçün reformist cərəyanlara dəstək etməsinə ehtiyac olmayıb. Şəhərlilərlə kəndlilər arasında ciddi qarşıdurma olmayıb. Avropada olduğu kimi natural təsərrüfat olmayıb. Yəni, müasir Qərbi Qərb edən amillər müsəlman dünyasında mövcud olmayıb ki, niyə müsəlman dünyasının Qərbə oxşamadığına, onun keçdiyi tarixi yolu keçmədiyinə görə tənqid edək. 

Mövzumuza keçməmişdən öncə iki mühüm nöqtəyə diqqət yetirməliyik. Birincisi, dinin tarixi reallığa uyğunlaşıb tətbiq etdiyi qaydalarla zamana sığmayan prinsiplər arasında fərq görməliyik. İkincisi, cəmiyyətlər arasında eynilik işarəsi qoymaqdan çəkinməli, onların özəlliklərini görməyə bacarmalıyıq.

Digər məsələ müasirlik sözünün mənası ilə bağlıdır. Əfsuslar olsun, bu söz ədalət və azadlıq sözləri kimi hər yerdə işlənilir, hamı tərəfindən istinad olunur, hər işə bəraət qazandırır, lakin heç kəs dəqiq bilmir müasirlik nədir. Olduqca müammalı, qeyri-müəyyən bir mənaya malikdir bu söz. Müasirlik, yəni hazırkı dövrdə olan dəyərlər və sosial normalar? O zaman bir çox ənənəvi və ya aqrar cəmiyyətlər üçün müasirlik və mühafizəkarlıq anlayışları mənasızlaşır. Təsəvvür edin ki, hansısa Afrika qəbiləsində şamanizm və müasirlik mövzusunda müzakirələr gedir. Bu müzakirələr zatən mənasızdır, çünki qəbilənin indiki həyat tərzi ilə min il öncəki həyat tərzi arasında fərq yoxdur.  

Müasirlik fəlsəfi məfkurənin inkişaf mərhələsidirsə, o zaman Modern (hərfi tərcümədə müasrlik) artıq keçmişdir. Bu gün Postmodern və Post-postmodern gündəmə gəldiyi bir anda İslam və müasirlik yalnız dar çərçivəli mütəxəssislərə maraqlı ola bilər.

Müasirlik hansısa coğrafi ərazidə yaşayan insanların dəyər və normalarıdır? O zaman gərək hansısa ölkə və xalqları özümüzdən üstün bilək, onları kor-koranə təqlid edək. Əksər hallarda müasirlik dedikdə məhz bu başa düşülür. Bir kəndli üçün rayon mərkəzi, rayon mərkəzi üçün böyük şəhər, böyük şəhərlər üçün isə Qərb mədəniyyətinin təcəllisi olan meqapolislər olur müasirlik meyarı. Yəni bizə təklif olunan müasirlik, Qərb ölkələrini təqlid etməyin siyasi korrektləşdirilmiş adıdır. Odur ki, bir çoxları modernizasiya ilə vesternizasiya arasında fərq görmür. Daha səmimi mütəfəkkirlər isə "qərbdən yaxşı dəyərləri götürək, öz kimliyimizi də qoruyaq" fikrinin ümumiyyətlə absurd olduğunu yazırlar. Qərb mədəniyyəti kimi başa düşülən müasirlik bir sistemdir, onu  bütövlükdə ya qəbul ya rədd etməlisən. Və vurğulamaq istərdik ki, burada hər hansı bir mübadilədən deyil, təqliddən söhbət gedir. Bu fikrin tərəfdarları zatən “geriləmiş” saydıqları cəmiyyətlərin “mütərəqqi” cəmiyyətlərə nəsə verə biləcək gücündə olduqlarına inanmır. 

 Bu müqəddimədən sonra keçmək olar birbaşa mövzumuza. İslam müsəlmanın başqa mədəniyyəti yamsılamasını qadağa edir, lakin mədəniyyətlərarası mübadiləni yox. Mübadilə qarşılıqlı və bərabər tərəflər arasında olur. Bir mədəniyyətin təkəbbürlü olaraq özünü üstün bilməsi, digəriləri onu yamsılaması müstəmləkəçilikdir, imperializmdir, zülmdür. Odur ki, Qurani-Kərim bu barədə buyurur:

"Zalımlara meyl etməyin, yoxsa sizə od toxunar. Sizin Allahdan başqa dostlarınız yoxdur. Sonra sizə kömək də olunmaz".  (Hud:113)

Eyni zamanda mübadilə olmayan yerdə bir mədəniyyət digərini həzm etməyə çalışacaq. Peyğəmbər (s) zamanı yəhudi və xristianlar ərəblərə aşağıdan yuxarı baxar, müsəlmanlar isə özlərinə inanmaz, digər cəmiyyətləri özlərindən daha mütərəqqi görərdi. Bu əsasən Mədinəyə aid idi. Mədinəlilərdə ümumiyyətlə İslamdan oncə yəhudilərə oxşamaq dəbi var idi. Quran bu tərz-təfəkkürə cavab olaraq deyir: 

"Sən onların dininə tabe olmayınca, nə yəhudilər, nə də xaçpərəstlər səndən razı qalmayacaqlar. De: “Yalnız Allahın haqq yolu doğru yoldur!” Əgər sənə gələn elmdən sonra onların istəklərinə uysan, səni Allahdan nə bir qoruyan, nə də bir xilas edən olar." (Bəqərə:120)

İslam üçün insanın şəxsiyyəti, cəmiyyətin, xalqın izzəti olduqca mühümdür, hətta ictimai və beynəlxalq münasibətlərin əsası, fundamenti insanın və xalqın izzəti və ləyaqətidir. Bu baxış bucağından çıxış etsək, milləti alçaltmayan, əsir etməyən və rifaha aparan hər bir mübadilə alqışlanır.

Digər cəhətdən İslam mühafizəkarlığın da tərəfdarı deyil. Adət-ənənə fayda verdiyi qədər din tərəfindən dəstəklənə bilər, əks təqdirdə adətlə din münaqişə yaşamağa başlayır. Bu yaxınlarda yas məclislərindəki israfçılıq və təm-təraq məsələsinə din xadimləri tərəfindən etirazlar elə bunun bariz nümunəsi idi. 

Deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, İslam nə müasirliyin tərəfdarıdır, nə də mühafizəkarlığın. İslam insan ağlının, insan iradəsinin, insan ləyaqətinin tərəfdarıdır. Bütün məsələlər bu müstəvidə öyrənilməlidir. Din İnsan üçün gəlib və hər bir hadisəni insana fayda açımından dəyərləndirir. 

Hətta dinin içində ictihad konsepsiyası zamana uyğunlaşmanı insan ləyaqəti prizmasından aşılayır. İnsan daim irəliləyir, daim Allaha tərəf gedən bir yoldadır, axtarışdadır. Bu yolda başqalarından geri qalmaq, ilişmək, səngimək yolverilmezdir, insana yaraşmaz. İnsan da, cəmiyyət də daim hərəkətdə olmalıdır, daim irəliləməlidir. Dayanmaq, statika - tənəzzülə bərabərdir. Dinin hədəfi insanı ucaltmaq və onun qarşısında mərifət və bilik üfüqünü genişləndirməkdir. Bu üfüq genişləndikdə hal-hazırda mütərəqqi və əngəlləyici saydığımız normalar öz yerlərini dəyişə bilərlər. Problem ondadır ki, bir çox halda biz təqdir və tənqid etdiyimiz dəyər və normaların mahiyyətinə varmırıq, onların hara apardığını düşünmürük. Tarixdən bir misal çəkmək istərdik. Peyğəmbər (s) müsəlmanlara savad verən əsirlərin azad edilməsini əmr etmişdi. O zaman bu addımı bir çoxları başa düşə bilmirdi, savadın dəyərini anlaya bilmirdi. Lakin, elm və savad mövzusunu aktuallaşdıraraq Peyğəmbər (s) ona nail oldu ki, bir əsirdən sonra müsəlman dünyasında elmi-mədəni inqilab baş verdi. Peyğəmbər (s) qadınlara mülkiyyət və səs hüququ verəndə, hətta ən mütərəqqi insanlar bunu heç cür anlaya bilmirdi. Hətta o zamanın ən böyük və mütərəqqi sivilizasiyaları – Bizans və İranda qadın belə imtiyazlara malik deyildi. Bu addım bir çoxlarına mənasız, hətta təhlükəli görsənirdi. Peyğəmbər (s) Mədinədəyə gələn ilk anda yəhudilərlə qardaşlıq sazişi imzaladı. Siyasi cəhətdən zahirən bu düz addım deyildi. Azlıqda olan yəhudilər, özüdə Mədinəni idarə edənlər mütləq bu hüquqdan sui-istifadə edəcəkdilər, etdilər də. Lakin, İslam o zaman üçün görünməmiş bir davranış modeli qoydu ortaya. İran və Bizansda din və fikir müxtəlifliyi zəminində repressiyalar tüğyan etdiyi bir dövrdə, səhralığın ortasında müxtəlif dinlər arasında qardaşlıq sazişi imzalanır. Peyğəmbər (s) xalqı toplayıb məşvərət apardıqdan sonra siyasi qərarlar verərdi. Bəzən Ühüd savaşında olduğu kimi təcrübəsiz gənclərin açıqca səhv qərarını dəstəkləyirdi. Çünki, cəmiyyətdə çoxluq onların tərəfini tuturdu. Səhv qərar vermiş olsa belə, cəmiyyətin seçiminə ehtiram göstərir, onları mütiliyə öyrəşdirmirdi. Bəzən mühüm vəzifələrə uzun illər onunla düşmənçilik edən insanları təyin edirdi. Əbu Süfyan 20 il müsəlmanlara olmazın zülm göstərdi, müharibələrə səbəb oldu. Lakin Məkkənin fəthindən sonra məcbur qalıb müsəlman oldu. Həmin Əbu Süfyan öz bacarıqlarına görə, Peyğəmbər (s) tərəfindən mühüm vəzifəyə təyin olunurdu, onun keçmişi üzünə vurulmurdu. Bu demokratikliyi o zaman çoxları anlamırdı, hətta Peyğəmbərə (s) sərt irad tutanlar olurdu. Çünki, o zaman cəmiyyətin mütərərqqi və düzgün saydıqları ilə dinin göstərişləri bir araya sığmırdı.     

Paradoksal hallardan biri də budur ki, müasir bildiyimiz dünyagorüşü çoxdan unudulmuş təzə görkəmli fikirdən başqa bir şey deyil. Bu səbəbdən tarixi, xüsusən fəlsəfə və din tarixlərini bilmək zəruridir. Bir çox müasir görünən fikirlər əsrlər öncə öz yararsızlığını göstərib və hazırda yeni simada gündəmə gətirilir. Təsəvvür edin ki, indi ölkəmizdə ateizm gənclər arasında müasirlik kimi yayılmağa başlayıb. Bir çoxu dəbə uyaraq ateist olduqlarını bildirirlər, hərçənd ateist mədəniyyətini tam olaraq yaşamağa hazır deyillər. Zaman var idi zənadiqiyyə - yəni zındıqlıq, dinsizlik hərakatı müsəlman dünyasında geniş vüsət tapmışdı. Bunun təbii ki, siyasi səbəbləri var idi. Xilafət teokratik rejim olduğunu iddia edirdi, lakin getdikcə dini baxımdan legitimliyini itirirdi. Ona görə, İslam əleyhinə elmi hərəkatların yayılmasına geniş imkanlar verir və bundan siyasi dividentlər əldə edirdi. Həmin dövrlərdə qədim yunan və İran mətnləri ilə tanış olub özlərini səviyyəcə aşağı bilənlər, müsəlmançılığı özlərinə yaraşdırmayanlar, müasir dillə desək natamamlıq kompleksi yaşayan bir çox elm xadimləri zənadiqiyə hərəkatına qoşulurdular. Onlar Peyğəmbər (s) hərəmində imam Sadiqlə (ə) Allahın inkarı mövzusunda bəhs aparırdılar. Bir nəfər də onları acılamır, qovmur, təhqir etmirdi. Az zaman keçdi ki, müsəlman alimləri yeni ixtiralarla, yeni kəşflərlə meydana girdilər. Artıq natamamlıq kompleksi yaşamağa da ehtiyac qalmadı, zənadiqiyyə hərəkatı da öz-özünə aradan getdi. Bu gün də ölkəmizdə gəncləri öz mədəniyyətinə qarşı qoymaq, öz kimliyindən utandırmaq, özünə inamı aradan aparmaq üçün belə vasitələrə əl atırlar. Lakin bunun müasirliklə heç bir əlaqəsi yoxdur, ola da bilməz.

Bəzən əlimizdə olan sərvəti görməzdən gəlirik, gərəksiz xüsusiyyətlərlə öyünür, gərəkli və faydalıları görmürük. Məsələn, ideyaları kiçimsəyib hansısa tarixi hadisələr yaxud xörəklər üzərində dayanırıq. Mədəniyyət bizim üçün yaradıcılıq, yeni imkanlar, yüksəklik əvəzinə özümüzü göstərmək vasitəsinə çevirilir. Fikir nədə təmərküzləşərsə, cəmiyyətin hərəkəti ona doğru olar. Təbiətimiz, mətbəximiz, musiqimiz zəngindir, bəli. Lakin bunda ilişmək, bununla kifayətlənmək olmaz. Bu mərhələni addımlamaq gərəkdir ki, yeni üfüqlər açılsın. Biz milli kimliyimizi maddi mədəni irslə məhdudlaşdırsaq, o zaman başqa mədəniyyətlər mənəvi cəhətdən gözümüzdə böyüyər. Zəngin maddi mədəniyyəti doğuran mənəviyyatı aşkar etmək gərəkdir. Qurani Kərimdə Süleyman peyğəmbərlə (ə) Səba kraliçası Bilqeysin əhvalatı nəql olunur. Səba məmləkəti o qədər inkişaf etmişdi ki, özlərinə heç kimi rəqib görmürdülər. Özlərini ən mədəniyyətli və mütərəqqi xalqlardan sayırdılar, lakin o zamanın bütün mütərəqqi dövlətləri kimi bütpərəst idilər. Bir gün Səba kraliçası Süleyman peyğəmbərin yanına gəlir və onun sarayının möhtəşəmliyindən, onun dövlətinin qüdrət və inkişafından vəcdə gələrək iman gətirir. Süleyman (ə) ona nə din izah edir, nə polemikaya girir, sadəcə olaraq xalqının yaşatdığı mənəvi dəyərlərin hansı rifaha səbəb olduğunu əyani olaraq göstərir. Sadəcə olaraq bir model göstərir. Quran bu məntiqi aşılayır ki, kimlərəsə bənzəməkdənsə, kimlərisə yamsılamaqdansa özün inkişaf et, özün olaraq gözəl bir model qoy ortaya. İnkişaf  insan ləyaqətindən qaynaqlanmalıdır, özünü itirməklə inkişaf olmayacaq. Necəki, tarix bunu açıq aşkar nümayiş etdirir. XVIII-XIX əsrlərdə müstəmləkəçiliyin zirvədə olduğu bir dönəmdə, avropalılar demirdilər ki, biz digər xalqların sərvətini talan etmək üçün müstəmləkələr yaradırıq. Qərb mütəfəkkirləri dünyanı mədəniləşdirmək, haqqa gətirmək məqsədilə bu işi gördüklərini bildirirdilər. Nəticə isə göz qabağında. Misal üçün, Afrika qitəsi qeyri-təbii, süni sərhədlər əsasında dövlətlərə bölündü, bu günə kimi orada sabit hökumətlər mövcud deyil, sərvətləri talanır, aclıq baş alır, etnik münaqişələr səngimək bilmir, dini fanatizm ən vəhşi formalarını alır. Nə üçün? Bu cəmiyyətlərə başqa xalqların dəyər və normaları zorla yeridildi, onlar öz yolu ilə getmək imkanından məhrum oldular. Onlara heç zaman ləyaqət verilmədi, onlarla bərabər kimi davranılmadı. Qərb sivilizasiyasına məxsus dövlətçilik formaları, siyasi sistem, hüquqi sistem, iqtisadi model və s. onlara tərəqqi kimi verildi, hərçənd onlar buna hazır deyildilər. 

Xalqın özəlliyi onun yaşadığı coğrafi mühit, qət etdiyi tarixi yol, genetik özəlliklər və digər amillərlə bağlıdır. Bu özəlliklər yaşayış tərzi formalaşdırır, adətlər yaradır, dünyagörüşü ərsəyə gətirir. Eyni zamanda xalqların təbii əlaqələri, vəhdətə doğru hərəkatı mübadiləni qaçılmaz edir. Zamanla adətlər də əngəl ola bilər, yeniliklər də. Din bu əngəlləri müəyyən edib aradan aparmaq ücün bir mexanizmdir həm də. Milli mentalitet, dəyərlər adət-ənənə toxunulmaz deyil və təftiş edilməlidir necə ki, İslam insana faydalı olan yeniliyin, inkişafın tərəfdarıdır.

hacishahin.az