Dini cameədə savadsızlıq məsələsi, demək olar ki, son 150 ilin ən mühüm problemləri kimi təqdim olunmaqdadır. Belə düşünülür ki, din və elm, inam və bilik bir birini istisna edən məfhumlardır. Din olan yerdə elm, elm olan yerdə din ola bilməz. Bu tezisi müəyyən qədər tarixi faktlarla da əsaslandıranlar var. Belə ki, kilsənin hökmranlıq etdiyi orta əsrlər Avropasında nəinki elmi inkişaf yox idi, hətta elm cinayət hesab olunurdu. Zadəganlar oxumağı özünə ar bilir, alimlər isə kilsə tərəfindən mürtəd elan edilib yandırılırdılar. Lakin, dinin inkarçılığı ilə başlayan modern dönəm tədricən inancı biliklə, dini elmlə əvəz etməyə başladı. Hətta, elmi pozitivizmin banisi Ogüst Kont bununla bağlı bildirirdi ki, nə zamansa elm dinin yerini tutacaq, inanc tamamilə biliklərə əsaslanacaq və bu zaman Yer üzündə qızıl əsr bərqərar olacaq. Modern dönəmin utopistləri kamil cəmiyyəti elmə əsaslanan, universitet prinsipi ilə idarə olunan cəmiyyət kimi təsəvvür edirdilər. Bəşəriyyətə nicat verəcək yeganə quruluş kimi alimlərin hakimiyyəti başa düşülürdü.

Lakin, bu deyilənlər tarixdə öz əksini tapmadı. Əksinə, posmodern dönəmdə elm öz fövqəladəliyi və universallıığını itirərək, subyektiv, dağıdıcı bir amil kimi tanınmağa başladı. Çünki, “hər kəsin öz həqiqəti,  hər həqiqətin isə yaşamaq haqqı var” prinsipi nə dinlə, nə də elmlə üst-üstə düşmür. Din də elm kimi həqiqətin bir olduğunu bildirir. Obyektiv düşüncə və pozitivist metodologiya yalnız bir həqiqəti tanıyır və yalnız həmin həqiqətin aşkarlanmasına istiqamətlənir. Təbii ki, plüralizmi ən ali dəyər, dəyərlərin primatı səviyyəsinə qaldıran postmodern tərz-təfəkkür bununla heç cür razılaşa bilməz. Bu səbəbdəndir ki, vaxtilə modern paradiqma elmin müqabilində dini subyektivlikdə ittiham etdiyi kimi, bu gün də postmodern paradiqma ümumiyyətlə hər bir həqiqət axtarışını, o cümlədən elmi də subyektiv elan edir. Odur ki, utopiyalar antiutopiyalarla, elmin zəfəri və qızıl əsrə ümid insana qarşı ümidsizliklə əvəzlənir. Artıq gözəl və kamil gələcəyə inanc məhv olmaqdadır, çünki həqiqət axtarışı, istər elmi üsullarla olsun, istərsə də dini - mənasız və faydasız elan edilib. Ona görədir ki, insanlara aşılanan yeganə ideya budur: əyləncəyə qapan, hər bir şeyi, o cümlədən savadı əyləncəyə çevir ki, acı reallıq həyatı zəhərə çevirməsin. Belə bir ideyanın da yeni cəhalət dövrü ilə nəticələnəcəyi aydındır.

Bu sözləri deməkdən məqsəd ondan ibarət idi ki, savadsızlıq və cəhalətin dini cameənin damğası olmadığını göstərə bilək. Bunun digər bariz nümunəsi də orta əsr İslam sivilizasiyasıdır ki, Şərqdəki elmi və mədəni partlayışın əsas mühərriki din və inanc idi. Burada diqqəti ona çəkmək istəyirik ki, dünyada aktual mövzu kimi təqdim olunan din və savadsızlıq problemi kökündən yanlışdır. Problem düz qoyulmayıb.

İlk öncə “elm nədir?” sualını cavablandıraq. Çünki, əksər hallarda texnoloji gerilik savadsızlığın göstəricisi kimi təqdim olunur. Bununla müəyyən qədər razılaşmaq olar. Lakin, modern və postmodern dönəmdə texnoloji inkişaf və elmi tərəqqinin funksiyaları fərqlidir. Modern təfəkkürlü insan üçün elm həqiqət axtarışı, düzgün və faydalı siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni sistemlərin tapılması üçün bir vasitədir. Yəni, bilik və savad, habelə texnoloji tərəqqi insanı və cəmiyyəti daha yaxşı etməli, reallığı müsbətə dəyişməlidir. Lakin, postmodern təfəkkürlü insan üçün elm əyləncəni mükəmməlləşdirən, reallığı daha gözəl tərzdə unutduran, insanı daha cəlbedici virtual və illüzor aləmə qərq etmək üçün texnologiyaların təkmilləşməsinə xidmət edən bir vasitədir. Burada sual yaranır ki, postmodern təfəkkürünə əsaslanan texnoloji inkişafı ümumiyyətlə lazımlıdırmı? Postmodern məna yüklü “elm” məfhumu faydalıdırmı? Xeyr, qətiyyən, bu nəinki faydalı, hətta dağıdıcıdır. Elm insanı özünə tanıtmaq, özünü təkmilləşdirmək əvəzinə, insanı özünə unutdurur, kamillik istəyini isə heç edir.

Bu, cəhətdən islami caməelərdə elmi və texnoloji geriləmənin tənqidini dinləyərkən, gərək baxaq bu tənqid hansı mövqedən səslənir. Çünki, tənqidə qulaq asıb nəticə çıxarmağın əsas məqsədi, özünü daha da yaxşılaşdırmaqdır. Yox əgər tənqidə etina edib daha böyük uçuruma gedəcəyiksə, bu zaman bu fikirləri dinləməyə dəyməz.

Dini cameədə elmin pozitiv və obyektiv mənasında zəif olması düzgün tənqiddir. Bununla razılaşmamaq olmur. Lakin, burada da ikili yanaşma mövcuddur. Dini cameəni təşkil edən dindarlar özləri həqiqətənmi dini təfəkkürə malikdirlər, yoxsa onlar qlobal təbliğatın qurbanlarıdırlar? Yəni bugünün müsəlmanı daxilən müsəlmandırmı, yoxsa biz yalnız İslamın formasını yaşadırıq. Bu olduqca mühüm məsələdir, çünki əslində məzmunca "postmodern" insan olan, formaca müsəlman olsa da, onun savadsızlığını dinin adına yazmaq olmaz. Qəlbinda inancsız düzənə qibtə ilə yaşayan insan mömin və müsəlman ola bilməz. Allah Təala “Hucurat” surəsinin 7-ci ayəsində buyurur:

“Lakin Allah sizə imanı sevdirmiş, onu ürəklərinizdə süsləmiş, küfrə, itaətdən çıxmağa və asi olmağa qarşı sizdə nifrət oyatmışdır. Məhz belələri doğru yolda olanlardır!”

Yəni həqiqi mömin qəlbində imanı yaşadandır, zahirdə yox. Dindan forması daxilin inikası olmalıdır, daxili maskalandıran, zahiri fərqləndirən amil yox. Biz dini cameəni elmsizlik, savadsızlıq, zövqsüzlükdə çox ittiham edirik. Amma anlamaq gərəkdir ki, bu bataqlıqdan çıxmağın yeganə yolu dini, imanı qəlbə salmaqla mümkündür. Mömin imansızlıq sisteminin bir ünsürü olmamalıdır, ola da bilməz. Əks təqdirdə ətrafımızda müşahidə etdiklərimiz daha da dərinləşəcək. Bayağı musiqi, bayağı poeziya, bayağı incəsənət, bayağı ədəbiyyat, bayağı kino postmodern paradiqmanın sırıdığı əyləncə kultunun tərkib hissəsidir. Bu gün dünyanın hər bir yerində buna rast gəlirik – Hollivuddan tutmuş Bollivuda kimi biz bu bayağılıq və sonsuz əyləncəni müşahidə etmirikmi? Burada sual yaranır ki, niyə axı dindar da özünü bu qlobal düzənə uyğunlaşdırır? Əgər biri bütün günü vaxtını pop-musiqiyə qulaq asmaqla keçirir dincəlirsə, dindar da pop-musiqi üsulunda olan bir mərsiyyəyə qualq asaraq vaxtını keçirir. Necəki, bu gün dinsiz bir insan müxtəlif film, tok-şou və bayağı ədəbiyuyatla özünə reallığı unutdurursa, mömin də audivizual vasitələrlə, “dini film”, dini musiqi“ və “dini videolara” qulaq asmaqla özü üçün virtual aləm yaradıb. Onun dindarlığı da elə o virtual aləmdədir, real dünyada isə rəzil xüsusiyyətlərlə yaşayır. Bu gün dinsiz bir qadın öz həyatının məqsədini gözəl görünüşlü olmaqda, bahalı həyat sürməkdə, ailəni dəyərləndirməyib yalnız öz mənfəətinə çatmaqda görürsə, bir çox hicablı qadınlar onlardan heç də geri qalmırlar. Dindar, özünü islah etmir, öz xəyallarında dindar kimi yaşayır. Ona görə bu günkü dindarla dinsiz arasında elə də böyük fərq yoxdur, fərq yalnız formaca gözə çarpır. Ona görə bu tərz-təfəkkürlü dindar sabah savadlanarsa, onun vəziyyətində dəyişiklik baş verməyəcək. Əksinə, din bir əyləncə növünə çeviriləcək. Necəki, artıq çevirlməkdədir. Sosial şəbəkələrdə bütün günü din adından məzhəb ixtilafı salanlar, yaxud dini mövzuda paylaşım edənlər, qruplar açanlar və s. özlərini aldadırlar ki, haqq təbliğ edirlər. Onların mütləq əksəriyyəti əylənməklə məşğuldurlar, asudə vaxtlarını bu cür “din təbliği” ilə keçiririlər, amma mənəvi həyat tərzindən, İslami təfəkkür tərzindən uzaqdırlar.Tağut adlandırılan bu qlobal düzən dindarları da özünə valeh edib və onları öz təsirinə salıb. “Bəqərə” surəsinin 257-ci ayəsi isə bu vəziyyətə çox gözəl şərh verir:

“Allah iman gətirənlərin dostudur, onları zülmətdən çıxarıb işığa tərəf yönəldər. Kafirlərin dostu isə Taqutdur. Onları nurdan ayırıb zülmətə salarlar. Onlar cəhənnəmlikdirlər və orada həmişəlik qalacaqlar!”

Bax problemin kökü buradadır. Maariflənmıə işləri bu istiqamətdə aparılmalı, İslamın ruhiyyəsi aşılanmalıdır. Quru məlumatlar deyil, təhlillər gərəkdir. Dinlə yanaşı dünyanı da tanımaq gərəkdir ki, düzgün istiqamət tapılsın. Bu gün məscidlər maarif ocaqları olmalı, dindarlara dinin ruhiyyəsini aşılamalıdırlar. Bu gün dindar özü qlobal düzənin qarşısında duran, düşüncədə İslami paradiqmaya sahib olan, daxilindəki iman gözəlliyi xarici görüntüsünə sirayət edən böyük bir şəxs olmalıdır. Əgər ibadətimiz, imanımız bizi bu möcüzəvi transformasiyaya məruz qoymayıbsa, o zaman ciddi düşünmək zamanıdır: “Həqiqətən mi biz iman gətirmişik?”.

Насı Şahin Həsənli
“Din və elm” mövzusunda keçirilən tədbirdə çıxış
Mart, 2015